Süleyman Merdanoğlu yazdı: Orta Asya ve Özbekistan’da Seyyid Aileleri

Süleyman Merdanoğlu yazdı: Hz. Hüseyin’in şehadetinin 1345’inci yılıHaberi görüntüle

Özbekistan Altın Miras Vakfı Ankara Bölümü Başkanı Süleyman Merdanoğlu’nun kaleme aldığı kapsamlı makalede, Orta Asya’da özellikle Özbekistan coğrafyasında “Seyyid” unvanlı ailelerin tarihî ve toplumsal yeri detaylı biçimde ele alındı.

“Seyyid” unvanı, Hz. Ali ve Hz. Fatıma aracılığıyla Hz. Peygamber’in soyuna mensup olduğunu iddia eden aileler için kullanılan en yaygın ve saygın unvandır. Orta Asya’da ise bu unvan, sadece biyolojik soy iddiasını değil; aynı zamanda manevi liderlik, toplumsal saygınlık ve zaman zaman siyasi-ekonomik ayrıcalıkları da ifade etmektedir.

 “Kutsal Aileler” Kavramı Öne Çıkıyor

Merdanoğlu, Moğol istilası, hanlıklar dönemi siyasi çalkantılar, yoğun göç hareketleri ve etnik karışımlar nedeniyle Orta Asya’da saf bir “Peygamber soyu” takibinin zorlaştığını belirtiyor. Bu nedenle bölgede “Seyyid, Şerif, Hoca, Mahdumzade, İşan, Tura” gibi unvanların çoğu zaman birbirine karıştığını ve akademisyenlerin bu grupları “holy families / kutsal aileler” başlığı altında incelediğini vurguluyor. Öte yandan Merdanoğlu'na göre, 19. yüzyıl sonu ve özellikle Sovyet döneminde vakıf (vakf) mülklerinin kamulaştırılması, nasabnamelerin (soy kütükleri) yok edilmesi ve nüfus hareketleri, Seyyid ailelerin hem maddi hem manevi mirasını derinden etkilemiştir. Birçok aile topraklarını, ayrıcalıklarını ve belgelerini kaybetmiştir.

Süleyman Merdanoğlu'nun Çağrısı

Merdanoğlu, Sultan Saodat gibi bazı mimari eserlerin hâlâ ayakta olduğunu ancak çoğu ailenin belge ve hafızasının kaybolduğunu belirtiyor. Al-Biruni Doğu Bilimleri Enstitüsü ve Özbekistan Ulusal Arşivleri’nde bulunan sınırlı belgelerin titizlikle incelenmesi gerektiğini vurgulayan yazar, şu çağrıda bulunuyor:

“Bu mirasın belgelenmesi, arşivlenmesi ve araştırılması artık ertelenemez bir ihtiyaçtır. Nasabnameler, vakfiyeler, türbe kayıtları ve mimari eserler üzerinden Seyyid ailelerin gerçek tarihi yeniden inşa edilmelidir.”

Özbekistan Altın Miras Vakfı Ankara Bölümü Başkanı Süleyman Merdanoğlu, konuyla ilgili akademik çalışmaların yetersiz olduğunu belirterek tarihçiler, sosyologlar ve ilgili kurumları bu alana davet etti.

Süleyman Merdaoğlu'nun makalesinin tam metni şöyle:

 

ORTA ASYA VE ÖZBEKİSTAN’DA SEYYİD AİLELERİ­-Süleyman MERDANOĞLU*

İslam Dünyasında “Seyyid” (ya da “Şerif / Seyit / Sayyid‑Sharîf”) unvanı, Âilevi soy bağlamında Ali ibn Abi Talib ve kızı Fatıma az‑Zehra vasıtasıyla Peygamber Muhammed’e bağlı olan, dolayısıyla “Ehl‑i Beyt / Ahl al‑Bayt”’e mensup aileleri tanımlar.1 

Orta Asya — günümüzde özellikle Özbekistan toprakları — tarih boyunca İslam’ın yayılması, medrese, tasavvuf ve kültür merkezi olmuştur. Bu coğrafyada Seyyid aileleri hem dini saygı hem de sosyal statü bakımından önemli bir rol oynamıştır.2

Seyyid Kimliğinin Ortaya Çıkış ve Anlamı

“Seyyid / Sayyid / Şerif” terimi Arapça kökenli olup aslen “efendi, saygıdeğer, soylu” anlamlarına gelir. Zamanla — özellikle Ehl‑i Beyt’e mensup oldukları iddia edilenler için — Peygamber soyundan gelen kimseler için onurlu bir unvan haline gelmiştir.3

Geleneksel İslam toplumlarında bu soy bağı, sadece biyolojik soy değil; aynı zamanda manevî saygı, dini otorite ve bazen sosyo-politik statü ile de ilişkilendirilmiştir.4

Ancak, Orta Asya özelinde — coğrafi, etnik ve tarihî karışıklıklar nedeniyle — “Seyyid” kimliği tek başına sabit kalmamış; çeşitli “kutsal aile / soylu soy / manevi liderlik” grupları  içinde değerlendirilmiştir.

Bazı araştırmacılar, Orta Asya’da “Seyyid / Şerif / Khoja / Mahdum‑zada / Ishon / Tura / vs.” gibi unvanların — gerçekten Hz.Peygamber soyundan gelenler olabileceği iddiasıyla ya da manevi/kutsal saygınlık nedeniyle — birbirine karıştığını; bu yüzden “(kutsal gruplar” kavramının kullanıldığına dikkat çekerler.

Bu durum, “Seyyid” kimliğinin hem soy unvanı, hem toplumsal statü, hem de manevi liderlik — kimi zaman “evliya / veli / şeyh / hoca” kimliği — anlamlarını içerebileceğini gösterir.

Orta Asya ve Özbekistan’da Seyyidler

Orta Asya, özellikle Mâverâünnehir coğrafyası — bugünkü Özbekistan, Semerkant, Buhara, Fergana, Tirmiz gibi merkezler — İslam’ın yayılımıyla birlikte, medrese, tasavvuf, sufî tarikatları ve kutsal soy/soy gruplarının kurulduğu bir merkez oldu.5

Ancak Moğol istilası, ardından gelen siyasi karışıklıklar ve göçler, hem toplumsal yapı hem de soy kayıtlarının korunmasını etkiledi. Bu değişiklik, Seyyid‑Sharif soyluluğu iddialarının meşruiyetini tartışmalı hâle getirdi veya “kutsal aile / soy grubu” kavramlarını çeşitlendirdi.

Örnek Aile ve Soy: TermezSeyyidleri — Sultan Saodat Kompleksi                  

Sultan Saodat, günümüzde Özbekistan’ın Termez şehrinin yakınlarında yer alan, 9.-17. yüzyıllar arasında inşa edilmiş çok katmanlı bir mezar/mausoleumkompleksidir. Bu kompleks, Termez’de yaşayan Seyyid ailesinin (dynasty) mezarlarını içerir.6

Ailenin kurucusu olarak kabul edilen kişi genellikle Hasan al‑Amir (veya başka kaynaklarda Ali Akbar Termizi) gösterilir; bu şahıs, “Peygamber soyundan, Husayn b. Ali hattıyla” Termez’e yerleşmiş olduğu kabul edilen bir meşhur atadır. 7

TermezSeyyidleri özellikle 13.–17. yüzyıllar arasında hem dini hem toplumsal açıdan etkin olmuş; Sultan Saodatkompleksi de bu ailenin hem mezar mekânı hem de manevi / kültürel merkezi olarak işlev görmüştür. 8

Örnek Aile ve Soy: KaraskanSayyidleri (Fergana Vadisi)

Fergana vadisinde “Karaskan” köyü (Namangan eyaleti) merkezli bir Sayyid ailesi tarihsel kaynaklarda bilinir. Yaklaşık 14. yüzyıldan itibaren bu aile, hem dini / manevi hem de ekonomik / toprak sahibi bir statü taşımıştır.9

yüzyıldan 19. yüzyıla kadar, bu aileye ait topraklar, vakıf (waqf) mülkleri olarak kayıt altına alınmış; aile üyeleri su, arazi, vergi gibi konularda ayrıcalıklı haklara sahip olmuştur.

Ancak 19. yüzyılın sonları ile Sovyet dönemi birlikte, bu aileye dair birçok orijinal belge, mülk ve statü kaybolmuş ya da dağıtılmış; günümüzde yalnızca bazı arşiv kayıtları mevcuttur.

Bu durum, KaraskanSayyidleri’nin hem tarihî etkisini hem de modern dönemdeki belirsizliğini göstermektedir.10

Kutsal / Soylu Gruplar

Araştırmacılar, Orta Asya’daki toplumları “Oqsuyak / Aksuyek (Beyaz Kemik / Soylu) vsQorasuyak (Kara Kemik / Halk)” gibi sınıflara ayırdıklarını, bu sınıflandırmada “holygroups (kutsal gruplar)” içinde Seyyid, Khoja, Ishon, Tura, Mahdum‑zada vb. unvanların yer aldığını belirtirler.11

Yani, Seyyid kimliği tek başına “Peygamber soyundan gelme iddiası” değil; aynı zamanda toplumsal/kutsal statü, manevi liderlik ve bazen siyasi nüfuz ile birlikte değerlendirilmiştir.

Özellikle 18.–19. yüzyıllarda bu aileler — vakıf mülkleri, toprak mülkiyeti, su hakları, vergi imtiyazları vb. — aracılığıyla bölgesel nüfuz sahibi olmuşlardır (örneğin KaraskanSayyidleri).

Seyyid Soyunun Güncel Durumu

Sovyet dönemiyle birlikte — özellikle 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyılda — vakıf mülklerinin kaldırılması, mülkiyet haklarının iptali, toplumsal değişimler ve nüfus hareketleri, birçok Seyyid ailesinin statüsünü, topraklarını ve tarihî belgelerini yitirmesine neden olmuştur. Bu, hem belgesel hem toplumsal hafıza açısından önemli bir kayıptır. 12

Örneğin, KaraskanSayyidleri arşiv belgelerinin büyük kısmı kaybolmuş; hâlen var olan bazı yazılı kayıtlar ve vakıf belgeleri arşivlerde (örneğin al‑BiruniInstitute of OrientalStudies, Ulusal Özbek arşivleri) muhafaza edilmektedir.

Diğer yandan — bazı bölgelerde — tarihî mezarlıklar, türbeler, kompleksler hâlâ ayaktadır. Örneğin, Termez’deki Sultan Saodatkompleksi, hem mimarî hem manevi miras olarak korunmuş; bazen ziyaretgâh / türbe olarak önemli bir yere sahiptir. 13

Bu durum, Orta Asya’daki Seyyid mirasının hem “somut tarihî eser” hem de “toplumsal hafıza / kimlik” düzeyinde yeniden değerlendirilmesi gerektiğini gösteriyor. Bilhassa arşiv, vakıf, nasab‑nama (soy kütüğü) çalışmaları bu mirasın belgelenmesi için önem taşıyor. “Seyyid = Peygamber soyundan gelen gerçek soy” iddiası, Orta Asya özelinde karmaşık bir konudur. Çünkü coğrafi göçler, Moğol istilası, hanlık‑imparatorluk değişimleri ve etnik karışımlar nedeniyle soyun devamlılığı kesin olarak ispatlanamayabilir. Bazı araştırmacılar bu yüzden “holyfamilies (kutsal aileler)” terimini daha kapsayıcı bulurlar: bu aileler hem soy iddiası hem de manevi/kültürel statü ile tanımlanır.14

Toplumsal yapı açısından, Seyyid (ve benzeri diğer kutsal gruplar) — Orta Asya’da — hem ayrıcalıklı hem de karmaşık bir konumdaydı: bazen siyasi ve ekonomik ayrıcalıklar (vakıf toprakları, vergi muafiyeti vb.), bazen de manevi otorite ve saygı. Ancak bu ayrıcalıklar 19. yüzyıl ve sonrası özellikle zayıflamış.15

Günümüzde, bu mirasın belgelenmesi, korunması ve araştırılması — hem tarihçiler hem sosyologlar hem de toplum için — önemli bir sorunsal. Özellikle soy kütüğü (nasab‑nama), vakıf belgeleri, arşiv kayıtları, mimarî eserler — hepsi soy iddiası ve toplumsal kimliğin yeniden inşası için kritik.

Sonuç Olarak; Özbekistan ve genel olarak Orta Asya coğrafyasında, Seyyid / Seyit / Sayyid‑Sharîf unvanı taşıyan aileler; tarih boyunca hem Peygamber soyuna dayanan soy iddiası hem de manevi, toplumsal ve bazen siyasi statü ile ilişkilendirilmiştir. Bu aileler — özellikle TermezSeyyidleri ve KaraskanSayyidleri gibi örneklerle — bölgenin kültürel, dinî ve sosyal dokusunda önemli rol oynamışlardır. Ancak 19. yüzyıldan itibaren yaşanan siyasi dönüşümler, mülkiyet değişiklikleri ve modernleşme süreçleri bu soy gruplarının haklarını, miraslarını ve belgelerini büyük ölçüde zayıflatmıştır. Günümüzde, bu mirasın belgelenmesi, arşivlenmesi ve araştırılması — tarih ve toplumsal hafıza açısından — kritik bir ihtiyaca dönüşmüştür.

Bu konuda yapılan araştırmalar yeterli görülmediğinden, ilgili kurumlara ve araştırmacı yazarlara görev düşmektedir.

KAYNAKLAR

1-Vikipedi+2OpenEdition Kitaplar+2

2-OpenEdition Kitaplar+2Vikipedi+2

3-Vikipedi+2Vikipedi+2

4-OpenEdition Kitaplar+1

5-TDV İslâm Ansiklopedisi+2Türkiye Gazetesi+2

6-Vikipedi+2uzbek-travel.com+2

7-Vikipedi+2orexca.com+2

8-uzbek-travel.com+2stantours.uz+2

9-ResearchGate+2ijersc.org+2

10-ijersc.org+1

11-OpenEdition Kitaplar+2cajssh.casjournal.org+2

12-ResearchGate+2repository.antispubmed.com+2

13-orexca.com+2world.meros.uz+2

14-OpenEdition Kitaplar+2cajssh.casjournal.org+2

15-ResearchGate+2ijersc.org+2

---------------------------------------------------------------------------------------------------

*Süleyman MERDANOĞLU (merdanogluslm@gmail.com)

Özbekistan Altın Miras Vakfı Ankara Bölümü Başkanı