CLİPPER VE FRAMESİTE ELMASLARI HAKKINDA SON BİLGİLER 3

Çeşitli elmas türleri olduğunu daha önce belirtmiştik. Elmaslar arasındaki farklılıklar, taşın içindeki safsızlıklara göre yapılır; özellikle azot varlığı ve miktarı esas alınır.

Bu durum 2016 yılına kadar devam etti. *Science* dergisinde 2016'da yayınlanan bir makale bu durumu değiştirdi. Bu makalede “**Clipper**” tanımlaması yapıldı. Daha önceleri bu yeni ismi verilen elmaslara “**Type 2a**” denirdi. Bu yeni tip elmaslara örnek olarak meşhur “**Cullinan**” elması gösterilebilir. Bu elmas, şimdiye kadar bulunmuş en büyük olanıdır (**3106 kırat**, yani **621,2 gram**). Bu tip elmaslar büyük, renksiz ve bu nedenle yüksek berraklığa sahiptir.

Geçmişte **Type 2a** olarak adlandırılmış olan elmasların bazısı “**Clipper**” değildir; ayrıca bazı **Clipper** elmasları da **Type 2a** değildir. Hatırlanacağı üzere **Type 2a** elmasları, bütün bulunan elmasların küçük bir yüzdesini oluşturur (**%1,2**). Ayrıca bu tip elmaslar, en yüksek termal (ısı) iletimine sahip olurlar; çünkü içinde yabancı element ya yoktur ya da yok denecek seviyededir. Aynı zamanda renksizdirler.

Bilindiği gibi elmasların çeşitleri için “**azot elementi varlığı**” esas alınır; fakat bu tip elmaslarda bu durum geçerli değildir. **Clipper** elmaslar büyük, saf, kapanım bakımından zayıf ve esas olarak saf olma eğilimindedir. Başka bir özelliği de düzensiz şekillerde şekillenmesidir (**kristalleşme alışkanlığı** özelliği bakımından).

**GIA**’nın 16 Aralık 2026 tarihli “**Büyük nadir elmaslar dünyanın mantosunun iç işleyişini ortaya çıkarıyor**” başlıklı yazısı, yukarıda atıfta bulunduğumuz Evan M. Smith’e ait “**Dünyanın derin mantosundaki metalik sıvıdan büyük mücevher elmasları**” adlı makalenin özeti niteliğindedir. Buradaki anlatılar büyük ölçüde bu yazıya aittir.

Yazıda; ünlü büyük “**Cullinan**” ve “**Lesotho Promise**” elmaslarının sıradışı özellikleri ile diğer elmaslardan farklı fiziksel özellikleri belirtilir. En dikkat çekici özelliklerden biri, **çok düşük azot (nitrojen) içermesidir**. Bu şekildeki elmaslara **Type 2** denilir; ancak bu özelliklere sahip tüm elmaslar bu yeni aileye (**Clipper**) ait değildir.

Yeni bulgular, **Clipper** elmaslarının dünyanın **derin mantosunda metalik sıvı içinde büyüdüğünü** göstermektedir. **Demir-nikel** ve yüksek basınçlı ortam, bu tip elmasları yaratır ve stabilize kalmasını sağlar.

Mantonun bu bölgesindeki metal miktarının **%1’den az** olması, oksijenin bulunabilirliğini sınırlaması beklenir. Oksijenin dağılımı ve yoğunluğu, dünyanın büyük ölçekli jeolojik evrimini yöneten temel parametrelerden biridir. Bu bilgiler, buradan gelen elmaslarda bulunan **kapanımlardan** elde edilir.

Ancak “**Clipper**” elmasları az sayıda kapanıma sahiptir; bunlarda da **küçük metalik kapanımlar (inklüzyonlar)** bulunur. Bu metalik kapanımlar, **sıvı metan ve hidrojen izleri** ile birlikte bulunurlar. Metalik kapanımlara ek olarak, bazı “**Clipper**” elmasları, kökeninin derinlik sınırını belirleyen **mineral kapanımlarını** da içerir. Bu kapanımlar, elmasların **konveksiyonel mantoda muhtemelen 360-750 km derinlikte** oluştuğunu göstermektedir. Bu durum, kıtasal tektonik levhaların alt kısmında **150-200 km derinlikte** oluşan normal elmaslara göre çok daha fazla derinliği işaret eder. Son yapılan araştırmadan önce bilinmeyen “**Dünyanın en iyi elmasları nasıl oluştu?**” sorusuna cevap teşkil etmektedir.

**Metalik kapanımlar**, metalik fazlar ile çevrelenen elmasın arasında ince minik boşlukta, **sıvı metan ve hidrojen izleri** de içeren, katılaşmış **‘demir, nikel, karbon ve kükürt’** karışımıdır.

Elmas oluşmadan önce, yukarıda yazılı metalik sıvı karışımı içindeki **saf karbon parçaları** elmas olarak kristalleşirken, bu metalik sıvının minik parçaları elmasın içine hapsolmuştur. Genelde bu tip elmaslarda daha yüksek görüntü için bu kapanımlar **kesilip atılır**. Fakat bu araştırma için, bu atılan parçaları elde etmek amacıyla çaba sarf edildi. Aksi takdirde, bu derinlikte oluşan elmaslar hakkında bilgi sahibi olamazdık.

Daha önceleri yapılan bazı araştırmalarda, **250 km derinlikte** oluşan bazı elmaslarda **az miktarda metalik demir içeriği** ve **sınırlı miktarda oksijen** bulunduğu öngörülmüştü. Şimdi ise bu araştırma sayesinde **daha tutarlı ve fiziksel kanıtlar** ortaya konabilmiştir.

Metal dağılımının kapsamı tam bilinmese de, dünyayı anlamamız ve jeolojik zaman boyunca mantodaki **karbon ve hidrojen döngüsü** dahil olmak üzere geniş kapsamlı çıkarımlar yapılabilmektedir.

Biraz geç de olsa, durmadan bahsettiğimiz “**Clipper**” kelimesi hakkında da bilgi verelim. Bu kelime aslında bazı kelimelerin baş harflerinden oluşur. İlk harf olan **-C-**, bulunan en büyük elmas “**Cullinan**” elmasına istinadendir.

Bu kelimenin açılımı şöyledir:  
**CLIPPER**  
(**C**ullinan-like, **L**arge, **I**nclusion-**P**oor, **P**ure, **I**rregular, **R**esorbed)

Bu elmas tipi, diğerleri gibi düzenli kristalleşme göstermediğinden, bulunan bütün bu tip elmaslar **düzensiz** ve sanki **büyük bir elmasın kırılmış parçası** gibi görünüşe sahiptir. **Clipper** elmasları genellikle “**derin dip elmasları**” olarak bilinir. Bu nedenle kapanımları, bu derinlikle ilgili bilgi vericidir. Ancak bu kapanımlar, diğer elmaslara göre önemli farklılıklar gösterir.

Bu tip elmaslarda kapanımlar; **metan ve hidrojenden oluşan bir sıvı ile çevrili**, **küçük ve nadir silikat** ile **demir açısından zengin** kapanımlardır. Bu kapanım bileşikleri, derin manto ortamının oluşturduğu **küçük oksijensiz metalik sıvı cepleri** içerdiği görülmektedir.

Dünyanın en değerli ve pahalı elmaslarında yapılan bu gözlem, **derin manto levha tektoniği** ve bununla ilişkili volkanizmaya aktif olarak katılan, yeryüzüne daha yakın oluşan elmasların aksine **demir içerdiğini** ortaya koymuştur.

Tarihsel olarak bir elmas tipini belirlemek, gerek çok pahalı oluşları gerekse az bulunmaları nedeniyle **çok zor bir iştir**. Bu işlem için satın alınamazlar! **Raman spektroskopisi** ile veya **X-ışını kırılımı** benzeri, elmasa zarar vermeyen yöntemler kullanılarak özellikleri açığa çıkarılmıştır.

**Clipper** elmaslarının kökenine dair bir anahtar teşkil eden içerikleri, **az miktardaki kükürt ve karbon içeren demir-nikel metalinden** oluşan özel kapanımlar sayesinde elde edilmiştir. **Clipper** elmasları oluşumu sırasında bu kapanımlar **sıvı haldeydi**; ancak yüzeye doğru yükselince soğumuş ve **metal olarak kristalleşmişlerdir**.

Bu tip elmaslar;  
* **(Fe,Ni)₃C** ve  
* demir açısından zengin bir karbür olan “**kohanit**” ve  
* demir sülfür içeren “**pirotin**” mineralini içerirler.

DEVAM EDECEK.

NOT: Metin Uysal'ın bu makalesi aslında 5 bölümdür.  Bunun sebebi makale çok uzun olabilieceği düşüncesiyle 5 bölüme ayrılmıştır ve bu bölüm 3. bölümdür. Yararlanılan kaynaklar:

1-) Haziran 2023 , ELSEVİER dergisi cilt 241 , 104434 Andy M. MOORE

2-) 2017 yılı gem& gemology , 53: 388-403 "Dünyanın en büyük elmaslarının kökeni" gem&gemology , 53: 388-403

3-) 16 aralık 2016 SCİENCE dergisi " dünyanın derin mantosundaki metalik sıvıdan büyük mücevher elmaslar" Evan M. SMİTH